امامت در اندیشه امام صادق علیه السلام با تکیه بر کتاب شریف کافی

ششمین حجت خداوند متعال، ابو عبد الله حضرت جعفر بن محمد الصادق علیه السلام در تاریخ مکتب اهل بیت علیهم السلام یکی از ستاره هایی است که تاثیر گذاری ایشان در ابواب مختلف علوم حتی مورد اعتراف دشمنان ایشان نیز بوده است.

وسعت زمانی که در زمان امام صادق علیه السلام رخ داد، می توان به انحلال و از بین رفتن دولت اموی و تشکیل دولت عباسیان اشاره کرد که زمینه خوبی برای تشکیل جلسات علمی و استفاده از فضای به وجود آمده را برای حضرت آسان گردانید و امام صادق سلام الله علیه در راستای تشکیل جلسات علمی و نشر معارف اهل بیت علیهم السلام قدمی موثر برداشتند. کرسی درسی ایشان از همه عقاید و تفکرات حضور داشتند. از خواص امام مانند محمد بن مسلم و زراره در کرسی علمی ایشان و استفاده از خوان علمی آن حضرت استفاده و افرادی که از خط اهل بیت علیهم السلام به دور بوده و رابطه خوبی با ایشان نداشتند مانند ابو حنیفه و مالک بن انس و… نیز حضور داشتند هر چند در عمل، مخالف امام صادق علیه السلام بوده اند.

اندیشه امامت در کلام امام صادق علیه السلام از جمله مباحث مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد و اهمیت آن در کلام ششمین حجت خداوند روشن گردد. روایات متعددی که در منابع مکتوب امامیه بیان شده است، حاکی از اهیمت این مساله نزد اهل بیت علیهم السلام بوده است که در این نوشته، به نحو اختصار به برخی از مؤلفه های مهمی که در راستای شناخت و جایگاه امامت توسط امام صادق علیه السلام اشاره شده است، پرداخته خواهد شد.

۱٫ضرورت امامت

وجود امام در هر عصر و زمانی یکی از عقاید مسلم مسلمانان بوده و اهمیت آن از باب هدایتگری امام می باشد.

در روایتی نورانی، امام صادق سلام الله علیه به ضرورت وجود امام در هر زمانی چنین اشاره فرمودند:

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَتْرُکَ الْأَرْضَ بِغَیْرِ إِمَامٍ عَادِلٍ.

الکلینی الرازی، محمد بن یعقوب بن إسحاق (المتوفى۳۲۹ ق)، الکافی، ج۱، ص۱۷۸، صححه وعلق علیه علی أکبر الغفاری، ناشر: دار الکتب الاسلامیه ‏، تهران‏، الطبعه الثالثه، ۱۳۸۸هـ.

ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرد که آن حضرت فرمودند: خدا برتر و بزرگتر از آنست که زمین را بدون امام عادل واگذارد.

نکته مهمی که علاوه بر نصب امام در این روایت شریف دیده می شود، صفت عدالت است که خداوند متعال امام عادل بر مردم انتخاب می کند نه هر امامی پس عقیده اهل تسنن که تبعیت از هر امامی ولو فاسق و فاجر با این سخن امام صادق علیه السلام باطل می شود و همچنین نصب هر گونه فرد ظالم و غیر عادلی از جانب خداوند متعال منتفی است و آنکه انتخاب شده الهی باشد، دارای صفات الهی است که بر مردم لازم و واجب است تا از او تبعیت کنند.

۲٫ائمه جانشینان خداوند

دومین مؤلفه ای که در کلام امام صادق سلام الله علیه دیده می شود، معرفی اهل بیت علیهم السلام به عنوان جانشینان الهی است. از آنجائی که امام پیشوای مردم است، جانشین خداوند متعال می باشد.

در روایتی نورانی، ابوبصیر از امام صادق علیه السلام چنین نقل کرده است:

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام الْأَوْصِیَاءُ هُمْ أَبْوَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّتِی یُؤْتَى مِنْهَا وَ لَوْلَاهُمْ مَا عُرِفَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ بِهِمُ احْتَجَّ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ.

الکلینی الرازی، محمد بن یعقوب بن إسحاق (المتوفى۳۲۹ ق)، الکافی، ج۱، ص۱۹۳، صححه وعلق علیه علی أکبر الغفاری، ناشر: دار الکتب الاسلامیه ‏، تهران‏، الطبعه الثالثه، ۱۳۸۸هـ.

ابو بصیر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که آن حضرت فرمودند: اوصیاء [جانشینان] همان دروازه توجه به خداوند می باشند، اگر آنها نبودند، خدا عز و جل شناخته نمى‏شد، خدا بوسیله آنها بر خلق خود اتمام حجت کرده است.

علاوه بر معرفی جانشنیان رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان درگاه الهی، شناخت خداوند متعال نیز منوط به وجود آنان می باشد چرا که انوار مقدس اهل بیت علیهم السلام مصداق کامل ترین و بهترین خلق خداوند بوده و خداوند متعال آنان را برگزید و نشانه ای برای شناخت خود قرار داد که شناخت حجت های خداوند، یکی از مباحث مهم در مسیر شناخت خداوند متعال می باشد.

۳٫امانت های الهی

در روایتی نورانی، امام صادق علیه السلام صفات متعددی را برای امام ذکر کرده اند که حکایت از اهمیت امام و موضوع امامت دارد چنان چه آن حضرت فرمودند:

عَنْ خَیْثَمَهَ قَالَ قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَا خَیْثَمَهُ نَحْنُ شَجَرَهُ النُّبُوَّهِ وَ بَیْتُ الرَّحْمَهِ وَ مَفَاتِیحُ الْحِکْمَهِ وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ وَ مَوْضِعُ الرِّسَالَهِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِکَهِ وَ مَوْضِعُ سِرِّ اللَّهِ وَ نَحْنُ وَدِیعَهُ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ وَ نَحْنُ حَرَمُ اللَّهِ الْأَکْبَرُ وَ نَحْنُ ذِمَّهُ اللَّهِ وَ نَحْنُ عَهْدُ اللَّهِ فَمَنْ وَفَى بِعَهْدِنَا فَقَدْ وَفَى بِعَهْدِ اللَّهِ وَ مَنْ خَفَرَهَا فَقَدْ خَفَرَ ذِمَّهَ اللَّهِ وَ عَهْدَهُ.

الکلینی الرازی، محمد بن یعقوب بن إسحاق (المتوفى۳۲۹ ق)، الکافی، ج۱، ص۲۲۱، صححه وعلق علیه علی أکبر الغفاری، ناشر: دار الکتب الاسلامیه ‏، تهران‏، الطبعه الثالثه، ۱۳۸۸هـ.

خیثمه نقل می کند که امام صادق علیه السلام به من فرمودند: اى خیثمه، ما درخت نبوت و خانه رحمت و کلید حکمت و کانون دانش و محل رسالت و آمد و شد فرشتگان و محل راز خدائیم، ما امانت خدا در میان بندگانش و حرم بزرگ خدا هستیم. ما امان خدا و پیمان او هستیم، هر که به پیمان ما وفا کند به پیمان خدا وفا کرده و هر که با ما پیمان ‏شکنى کند پیمان و عهد خدا را شکسته است.

در این روایت، امام صادق علیه السلام چندین ویژگی امام را ذکر کرده است که حائز اهمیت است. اشاره به اینکه آن بزرگواران امانت الهی بوده و همچنین عمل به عهد و وفای آن بزرگواران همان عهد و وفای الهی است، از ویژگی مخصوص اهل بیت علیهم السلام می باشد. حال باید سوال کرد که براستی مردم با این امانت های الهی چه کردند. آیا غصب خلافت امیرالمؤمنین سلام الله علیه و شهادت صدیقه کبری سلام الله علیها و… از مصادیق وفای به عهد است یا نقض عهد؟

۴٫ولی امر خداوند

در روایتی امام صادق علیه السلام خطاب به عبد الرحمن بن کثیر تصریح فرمودند که ما اهل بیت علیهم السلام ولی امر خداوند و گنجینه‏هاى علم خدا و مخزن وحى او می باشند:

عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ نَحْنُ وُلَاهُ أَمْرِ اللَّهِ وَ خَزَنَهُ عِلْمِ اللَّهِ وَ عَیْبَهُ وَحْیِ اللَّهِ.

الکلینی الرازی، محمد بن یعقوب بن إسحاق (المتوفى۳۲۹ ق)، الکافی، ج۱، ص۱۹۲، صححه وعلق علیه علی أکبر الغفاری، ناشر: دار الکتب الاسلامیه ‏، تهران‏، الطبعه الثالثه، ۱۳۸۸هـ.

ما فرمانروایان فرمان خدا و گنجینه علم خدا و مخزن وحى خدا هستیم.

همین روایت را مرحوم خزاز قمی با اندکی اختلاف چنین نقل کرده است:

نَحْنُ وُلَاهُ أَمْرِ اللَّهِ وَ خَزَنَهُ عِلْمِ اللَّهِ وَ عَیْبَهُ وَحْیِ اللَّهِ وَ أَهْلُ دِینِ اللَّهِ وَ عَلَیْنَا نَزَلَ کِتَابُ اللَّهِ وَ بِنَا عُبِدَ اللَّهُ وَ لَوْلَانَا مَا عُرِفَ اللَّهُ وَ نَحْنُ وَرَثَهُ نَبِیِّ اللَّهِ وَ عِتْرَتُهُ.

الصفار، محمد بن الحسن بن فروخ (المتوفی۲۹۰ق) بصائر الدرجات، ص۸۱، تحقیق: تصحیح وتعلیق وتقدیم: الحاج میرزا حسن کوچه باغی، ناشر: منشورات الأعلمی – طهران، سال چاپ : ۱۴۰۴ق – ۱۳۶۲ ش.

ما فرمانروایان فرمان خدا و گنجینه‏هاى علم خدا و مخزن وحى او و اهل دین خدا هستیم کتاب خدا بر ما نازل شده بواسطه ما خدا پرستش شد اگر ما نبودیم، خدا شناخته نمی شد ما وارث پیامبر خدا و عترت او هستیم.

در این روایت نیز اهل بیت علیهم السلام علاوه بر فرمانروایان اوامر الهی، به عنوان نگه دارندگان علم خداوند نیز معرفی شده اند.

۵٫اطاعت و شناخت امام

لزوم معرفت و شناخت امام یکی از مباحث مهمی عقیدتی محسوب شده تا جائی که نشناختن امام و عدم تبعیت او، مرگ جاهلی را در پیش دارد.

امام صادق علیه السلام در روایتی طولانی، لزوم اطاعت و شناخت اهل بیت علیهم السلام را چنین بیان فرمودند:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّکُمْ لَا تَکُونُونَ صَالِحِینَ حَتَّى تَعْرِفُوا وَ لَا تَعْرِفُونَ حَتَّى تُصَدِّقُوا وَ لَا تُصَدِّقُونَ حَتَّى تُسَلِّمُوا أَبْوَاباً أَرْبَعَهً لَا یَصْلُحُ أَوَّلُهَا إِلَّا بِآخِرِهَا ضَلَّ أَصْحَابُ الثَّلَاثَهِ وَ تَاهُوا تَیْهاً بَعِیداً إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَا یَقْبَلُ إِلَّا الْعَمَلَ الصَّالِحَ وَ لَا یَتَقَبَّلُ اللَّهُ إِلَّا بِالْوَفَاءِ بِالشُّرُوطِ وَ الْعُهُودِ وَ مَنْ وَفَى اللَّهَ بِشُرُوطِهِ وَ اسْتَکْمَلَ مَا وَصَفَ فِی عَهْدِهِ نَالَ مَا عِنْدَهُ وَ اسْتَکْمَلَ وَعْدَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَخْبَرَ الْعِبَادَ بِطَرِیقِ الْهُدَى وَ شَرَعَ لَهُمْ فِیهَا الْمَنَارَ وَ أَخْبَرَهُمْ کَیْفَ یَسْلُکُونَ فَقَالَ وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى‏ وَ قَالَ إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ فَمَنِ اتَّقَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِیمَا أَمَرَهُ لَقِیَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُؤْمِناً بِمَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه و آله هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ فَاتَ قَوْمٌ وَ مَاتُوا قَبْلَ أَنْ یَهْتَدُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ آمَنُوا وَ أَشْرَکُوا مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّهُ مَنْ أَتَى الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها اهْتَدَى وَ مَنْ أَخَذَ فِی غَیْرِهَا سَلَکَ طَرِیقَ الرَّدَى وَصَلَ اللَّهُ‏ طَاعَهَ وَلِیِّ أَمْرِهِ بِطَاعَهِ رَسُولِهِ صلی الله علیه و آله وَ طَاعَهَ رَسُولِهِ بِطَاعَتِهِ فَمَنْ تَرَکَ طَاعَهَ وُلَاهِ الْأَمْرِ لَمْ یُطِعِ اللَّهَ وَ لَا رَسُولَهُ وَ هُوَ الْإِقْرَارُ بِمَا نَزَلَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ- خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ الْتَمِسُوا الْبُیُوتَ الَّتِی أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ فَإِنَّهُ قَدْ خَبَّرَکُمْ أَنَّهُمْ رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِقامِ الصَّلاهِ وَ إِیتاءِ الزَّکاهِ یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ إِنَّ اللَّهَ قَدِ اسْتَخْلَصَ الرُّسُلَ لِأَمْرِهِ ثُمَّ اسْتَخْلَصَهُمْ مُصَدِّقِینَ لِذَلِکَ فِی نُذُرِهِ فَقَالَ وَ إِنْ مِنْ أُمَّهٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ تَاهَ مَنْ جَهِلَ وَ اهْتَدَى مَنْ أَبْصَرَ وَ عَقَلَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ وَ کَیْفَ یَهْتَدِی مَنْ لَمْ یُبْصِرْ وَ کَیْفَ یُبْصِرُ مَنْ لَمْ یُنْذَرْ اتَّبِعُوا رَسُولَ اللَّهِ ص وَ أَقِرُّوا بِمَا نَزَلَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ اتَّبِعُوا آثَارَ الْهُدَى فَإِنَّهُمْ عَلَامَاتُ الْأَمَانَهِ وَ التُّقَى وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَوْ أَنْکَرَ رَجُلٌ عِیسَى ابْنَ مَرْیَمَ علیه السلام وَ أَقَرَّ بِمَنْ سِوَاهُ مِنَ الرُّسُلِ لَمْ یُؤْمِنْ اقْتَصُّوا الطَّرِیقَ بِالْتِمَاسِ الْمَنَارِ وَ الْتَمِسُوا مِنْ وَرَاءِ الْحُجُبِ الْآثَارَ تَسْتَکْمِلُوا أَمْرَ دِینِکُمْ وَ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّکُمْ.

الکلینی الرازی، محمد بن یعقوب بن إسحاق (المتوفى۳۲۹ ق)، الکافی، ج۲، ص۴۷-۴۸، صححه وعلق علیه علی أکبر الغفاری، ناشر: دار الکتب الاسلامیه ‏، تهران‏، الطبعه الثالثه، ۱۳۸۸هـ.

امام صادق علیه السلام فرمودند: شما صالح نمی شوید، جز اینکه معرفت پیدا کنید و معرفت پیدا نمی کنید جز اینکه تصدیق کنید و تصدیق نمی کنید جز اینکه تسلیم باشید. هر چهار در (تسلیم و تصدیق و معرفت و صلاح) را بکوبید که نخستین آنها جز به همراهى آخرشان شایسته نگردد، کسانى که همراه سه در باشند گمراه گشته و در بی راهى دورى افتاده ‏اند. خداى تبارک و تعالى جز عمل صالح نپذیرد و جز وفاء به شروط و پیمانها را نپذیرد، کسى که شرطش را با خدا وفا کند و آنچه خدا در پیمانش بیان کرده، بکار بندد به آنچه نزد خداست برسد و وعده خدا را کاملا دریابد، خداى تبارک و تعالى بندگانش را به راه هاى هدایت خبر داده و براى ایشان در آن راهها چراغهاى بلند قرار داده و به آنها خبر داده است که چگونه راه پیمایند و فرموده است: «و من آمرزنده آن کسانی هستم که توبه کرده و عمل صالح داشته و سپس راه هدایت پیماید.» و فرموده است: «خدا فقط از پرهیزکاران می پذیرد» پس کسى که از خدا نسبت به اوامرش باک داشته باشد خدا را ملاقات کند در حالى که مؤمن باشد به آنچه [حضرت] محمد صلی الله علیه و آله آورده است؛ افسوس افسوس، که مردمى گذشتند و پیش از آنکه هدایت شوند، مردند و گمان کردند که مؤمن هستند ولى از آنجا که نمیدانستند، مشرک بودند، هر که از در به خانه بیاید، راه را یافته است و آنکه راهى غیر از در پیش گیرد، راه هلاکت پیموده است. خدا اطاعت ولى امرش را به اطاعت رسولش پیوسته و طاعت رسولش را به طاعت خودش گره زده است، پس هر که از والیان امر اطاعت نکند، خدا و رسولش را اطاعت نکرده است، و اقرار به آنچه از طرف خدا نازل گشته که فرموده است: «در هر مسجدى پوشاک زیور به تن کنید» و خواهش نمائید و بجوئید خانه‏هائى را که خدا اجازه داده رفعت گیرند و نامش در آنها برده شود، زیرا خدا بشما خبر داده که آنها «مردانى باشند که هیچ تجارت و داد و ستدى ایشان را از یاد خدا و گزاردن نماز و دادن زکاه باز ندارد و از روزى که دلها و دیده ‏ها در آن دگرگون شود، بیم دارند» همانا خدا فرستادگانش را براى امرش برگزید و سپس ایشان را باور دارندگان به بیم هاى خویش انتخاب کرده و فرمود: «هیچ امتى نیست مگر اینکه در میانشان بیم رسانى بوده است» گمراه شد آنکه ندانست و به مسیر رسید آنکه بینا و عاقل گشت. خداوند فرمود: «نکته ‏ایست، دیدگان کور نیست بلکه دلهائى که در سینه‏ هاست کور است» چگونه مسیر را پیدا کند کسى که بینا نیست و چگونه بینا شود کسى که تفکر نکند. از رسول خدا و اهل بیتش پیروى کنید و به آنچه از نزد خدا نازل گشته اعتراف نمائید و در پى نشانه‏ هاى هدایت بروید، زیرا که ایشان علامات امانت و تقوایند و بدانید که اگر کسى عیسى بن مریم را انکار کند و به پیغمبران دیگر اعتراف نماید، ایمان ندارد. روشنی ها را بجوئید و راه پیمائید و آثار پشت پرده (امام پنهان و یا اخبار و احادیث و یا عنایات مخصوص خدا) را بخواهید تا امر دینتان کامل شود و بخداى پروردگارتان مؤمن شوید.

۶٫جایگاهی والای امام

مقام والای امام و حجت خداوند فراتر از یک بشر عادی بوده این نیز یک نکته ویژه در معرفت شناسی نسبت به انوار مقدس الهی است.

در روایتی نورانی، امام صادق علیه السلام مقام و جایگاه حجت خداوند متعال را چنین بیان فرمودند:

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی خُطْبَهٍ لَهُ یَذْکُرُ فِیهَا حَالَ الْأَئِمَّهِ علیهم السلام وَ صِفَاتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْضَحَ بِأَئِمَّهِ الْهُدَى مِنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّنَا عَنْ دِینِهِ وَ أَبْلَجَ بِهِمْ عَنْ سَبِیلِ مِنْهَاجِهِ وَ فَتَحَ بِهِمْ عَنْ بَاطِنِ یَنَابِیعِ عِلْمِهِ فَمَنْ عَرَفَ مِنْ أُمَّهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله وَاجِبَ حَقِّ إِمَامِهِ وَجَدَ طَعْمَ حَلَاوَهِ إِیمَانِهِ وَ عَلِمَ فَضْلَ طُلَاوَهِ إِسْلَامِهِ  لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى نَصَبَ الْإِمَامَ عَلَماً لِخَلْقِهِ وَ جَعَلَهُ حُجَّهً عَلَى أَهْلِ مَوَادِّهِ وَ عَالَمِهِ وَ أَلْبَسَهُ اللَّهُ تَاجَ الْوَقَارِ وَ غَشَّاهُ مِنْ نُورِ الْجَبَّارِ یُمَدُّ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَاءِ لَا یَنْقَطِعُ عَنْهُ مَوَادُّهُ وَ لَا یُنَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ إِلَّا بِجِهَهِ أَسْبَابِهِ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ أَعْمَالَ الْعِبَادِ إِلَّا بِمَعْرِفَتِهِ فَهُوَ عَالِمٌ بِمَا یَرِدُ عَلَیْهِ مِنْ مُلْتَبِسَاتِ الدُّجَى وَ مُعَمَّیَاتِ السُّنَنِ وَ مُشَبِّهَاتِ الْفِتَنِ فَلَمْ یَزَلِ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یَخْتَارُهُمْ لِخَلْقِهِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام مِنْ عَقِبِ کُلِّ إِمَامٍ یَصْطَفِیهِمْ لِذَلِکَ وَ یَجْتَبِیهِمْ وَ یَرْضَى بِهِمْ لِخَلْقِهِ وَ یَرْتَضِیهِمْ کُلَّمَا مَضَى مِنْهُمْ إِمَامٌ نَصَبَ لِخَلْقِهِ مِنْ عَقِبِهِ إِمَاماً عَلَماً بَیِّناً وَ هَادِیاً نَیِّراً وَ إِمَاماً قَیِّماً وَ حُجَّهً عَالِماً أَئِمَّهً مِنَ اللَّهِ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ حُجَجُ اللَّهِ وَ دُعَاتُهُ وَ رُعَاتُهُ عَلَى خَلْقِهِ یَدِینُ بِهَدْیِهِمُ‏ الْعِبَادُ وَ تَسْتَهِلُّ بِنُورِهِمُ الْبِلَادُ وَ یَنْمُو بِبَرَکَتِهِمُ التِّلَادُ جَعَلَهُمُ اللَّهُ حَیَاهً لِلْأَنَامِ وَ مَصَابِیحَ لِلظَّلَامِ وَ مَفَاتِیحَ لِلْکَلَامِ وَ دَعَائِمَ لِلْإِسْلَامِ جَرَتْ بِذَلِکَ فِیهِمْ مَقَادِیرُ اللَّهِ عَلَى مَحْتُومِهَا فَالْإِمَامُ هُوَ الْمُنْتَجَبُ الْمُرْتَضَى وَ الْهَادِی الْمُنْتَجَى وَ الْقَائِمُ الْمُرْتَجَى اصْطَفَاهُ اللَّهُ بِذَلِکَ وَ اصْطَنَعَهُ عَلَى عَیْنِهِ فِی الذَّرِّ حِینَ ذَرَأَهُ وَ فِی الْبَرِیَّهِ حِینَ بَرَأَهُ ظِلًّا قَبْلَ خَلْقِ نَسَمَهٍ عَنْ یَمِینِ عَرْشِهِ مَحْبُوّاً بِالْحِکْمَهِ فِی عِلْمِ الْغَیْبِ عِنْدَهُ اخْتَارَهُ بِعِلْمِهِ وَ انْتَجَبَهُ لِطُهْرِهِ بَقِیَّهً مِنْ آدَمَ علیه السلام وَ خِیَرَهً مِنْ ذُرِّیَّهِ نُوحٍ وَ مُصْطَفًى مِنْ آلِ إِبْرَاهِیمَ وَ سُلَالَهً مِنْ إِسْمَاعِیلَ وَ صَفْوَهً مِنْ عِتْرَهِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله لَمْ یَزَلْ مَرْعِیّاً بِعَیْنِ اللَّهِ یَحْفَظُهُ وَ یَکْلَؤُهُ بِسِتْرِهِ مَطْرُوداً عَنْهُ حَبَائِلُ إِبْلِیسَ وَ جُنُودِهِ مَدْفُوعاً عَنْهُ وُقُوبُ الْغَوَاسِقِ وَ نُفُوثُ کُلِّ فَاسِقٍ مَصْرُوفاً عَنْهُ قَوَارِفُ السُّوءِ مُبْرَأً مِنَ الْعَاهَاتِ مَحْجُوباً عَنِ الْآفَاتِ مَعْصُوماً مِنَ الزَّلَّاتِ مَصُوناً عَنِ الْفَوَاحِشِ کُلِّهَا مَعْرُوفاً بِالْحِلْمِ وَ الْبِرِّ فِی یَفَاعِهِ مَنْسُوباً إِلَى الْعَفَافِ وَ الْعِلْمِ وَ الْفَضْلِ عِنْدَ انْتِهَائِهِ مُسْنَداً إِلَیْهِ أَمْرُ وَالِدِهِ صَامِتاً عَنِ الْمَنْطِقِ فِی حَیَاتِهِ فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّهُ وَالِدِهِ إِلَى أَنِ انْتَهَتْ بِهِ مَقَادِیرُ اللَّهِ إِلَى مَشِیئَتِهِ وَ جَاءَتِ الْإِرَادَهُ مِنَ اللَّهِ فِیهِ إِلَى مَحَبَّتِهِ وَ بَلَغَ مُنْتَهَى مُدَّهِ وَالِدِهِ علیه السلام فَمَضَى وَ صَارَ أَمْرُ اللَّهِ إِلَیْهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ قَلَّدَهُ دِینَهُ وَ جَعَلَهُ الْحُجَّهَ عَلَى عِبَادِهِ وَ قَیِّمَهُ فِی بِلَادِهِ وَ أَیَّدَهُ بِرُوحِهِ وَ آتَاهُ عِلْمَهُ وَ أَنْبَأَهُ فَصْلَ بَیَانِهِ وَ اسْتَوْدَعَهُ سِرَّهُ وَ انْتَدَبَهُ لِعَظِیمِ أَمْرِهِ وَ أَنْبَأَهُ فَضْلَ بَیَانِ عِلْمِهِ وَ نَصَبَهُ عَلَماً لِخَلْقِهِ وَ جَعَلَهُ حُجَّهً عَلَى أَهْلِ عَالَمِهِ وَ ضِیَاءً لِأَهْلِ دِینِهِ وَ الْقَیِّمَ عَلَى عِبَادِهِ رَضِیَ اللَّهُ بِهِ إِمَاماً لَهُمُ اسْتَوْدَعَهُ سِرَّهُ وَ اسْتَحْفَظَهُ عِلْمَهُ وَ اسْتَخْبَأَهُ حِکْمَتَهُ وَ اسْتَرْعَاهُ لِدِینِهِ وَ انْتَدَبَهُ لِعَظِیمِ أَمْرِهِ وَ أَحْیَا بِهِ مَنَاهِجَ سَبِیلِهِ وَ فَرَائِضَهُ وَ حُدُودَهُ فَقَامَ بِالْعَدْلِ عِنْدَ تَحَیُّرِ أَهْلِ الْجَهْلِ وَ تَحْیِیرِ أَهْلِ الْجَدَلِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ‏ وَ الشِّفَاءِ النَّافِعِ بِالْحَقِّ الْأَبْلَجِ وَ الْبَیَانِ اللَّائِحِ مِنْ کُلِّ مَخْرَجٍ عَلَى طَرِیقِ الْمَنْهَجِ الَّذِی مَضَى عَلَیْهِ الصَّادِقُونَ مِنْ آبَائِهِ ع فَلَیْسَ یَجْهَلُ حَقَّ هَذَا الْعَالِمِ إِلَّا شَقِیٌّ وَ لَا یَجْحَدُهُ إِلَّا غَوِیٌّ وَ لَا یَصُدُّ عَنْهُ إِلَّا جَرِیٌّ عَلَى اللَّهِ جَلَّ وَ عَلَا.

الکلینی الرازی، محمد بن یعقوب بن إسحاق (المتوفى۳۲۹ ق)، الکافی، ج۲، ص۲۰۳-۲۰۵، صححه وعلق علیه علی أکبر الغفاری، ناشر: دار الکتب الاسلامیه ‏، تهران‏، الطبعه الثالثه، ۱۳۸۸هـ.

امام صادق علیه السلام در خطبه ‏اى که حال و صفات امامان علیهم السلام را بیان می کند، فرمودند: همانا خداوند به وسیله ائمه هدى از اهل بیت پیغمبر ما، دینش را آشکار ساخت و علمش را روشن نمود و براى آنان، باطن چشمه‏هاى علمش را گشود، هر که از امت محمد صلی الله علیه و آله حق واجب امامش را بشناسد، طعم و شیرینى ایمانش را یافته و فضلِ خرمىِ اسلامش را بداند (خدایا در اینجا این عاصى هم بدرگاه رحمتت چشم امید دوزد) زیرا خداوند تبارک و تعالى امام را به پیشوائى خلقش منصوب کرده و بر روزی خواران اهل جهانش حجت قرار داده و تاج وقارش بر سر نهاده و از نور جباریتش، به او افکنده با رشته ‏اى الهى، تا آسمان کشیده که فیوضات خدا از او منقطع نشود و آنچه نزد خداست جز از طریق وسائل او بدست نیاید و خدا اعمال بندگان را جز با معرفت او نپذیرد آنچه از امور مشتبه تاریک و سنت‏هاى مشکل و فتنه‏هاى نا آشکار بر او وارد شود، حکمش را می داند. خداوند همیشه امامان را براى رهبرى خلقش از اولاد حسین علیه السلام و از فرزندان بلا واسطه هر امامى براى امامت برگزیند و انتخاب می کند و ایشان را براى خلقش می پذیرد و می پسندد، هر گاه یکى از ایشان از دنیا برود، از فرزندان او امامى بزرگوار آشکار و رهبرى نوربخش و پیشوائى سرپرست و حجتى دانشمند براى خلقش نصب می کند، ایشان از طرف خدا پیشوا است، به حق هدایت می کنند و به حق داورى نمایند، حجتهاى خدا و داعیان بسوى خدایند، از طرف خدا مخلوق را سرپرستى می کنند. بندگان خدا به رهبرى آنها دیندارى کنند و شهرها به نورشان آبادان شود و ثروتهاى کهنه از برکتشان فزونى یابد، خدا ایشان را حیات مردم و چراغهاى تاریکى و کلیدهاى سخن و پایه‏هاى اسلام قرار داده و مقدرات حتمى خدا بر این جارى شده، پس امام همان برگزیده و پسندیده و رهبرِ محرم اسرار و امید بخشى است که به فرمان خدا قیام کرده‏ است، خدا او را براى این برگزیده و در عالم ذر که او را آفریده، زیر نظر خود پروریده و در میان مردم، او را همچنان ساخته است، در عالم ذر پیش از آنکه جاندارى پدید آید، امام را مانند سایه ‏اى در سمت راست عرش آفریده و با علم غیب خود، به او حکمت بخشیده و او را برگزیده و براى پاکیش انتخابش کرده است، باقى مانده خلافت آدم علیه السلام به او رسیده و از بهترین فرزندان نوح علیه السلام است، برگزیده خاندان ابراهیم علیه السلام و سلاله اسماعیل و انتخاب شده از عترت محمد صلى اللَّه علیه و آله است، همیشه زیر نظر خدا سرپرستى شده و با پرده خود حفظ و نگهبانیش نموده و دامهاى شیطان و لشکرش را از او کنار زده و پیش آمدهاى شب هنگام و افسون جادوگران را از او دور ساخته است، روى آوردن بدى را از او برگردانیده، از بلاها برکنار است، از آفت ها پنهان است، از لغزشها معصوم بوده و از تمام زشتکاری ها مصون است.

در جوانى به خویشتن دارى و نیکوکارى معروف است و در پیرى به پاکدامنى و علم و فضیلت منسوب، امر امامت از پدرش به او رسیده و در زمان حیات پدرش از آن گفتار خاموش بوده، چون ایام پدرش گذشت و مقدرات و خواست خدا نسبت به او پایان یافت و اراده خدا او را بسوى محبت خود رسانید و به پایان دورانش رسید، او در گذشت و امر خدا پس از او به وى رسید، خدا امر دینش را به گردن او نهاد و او را بر بندگانش حجت قرار داد و در بلادش سرپرست نمود و به روح خود قوتش داد و از علم خود به او داد و از بیان روشن [گفتار حق‏] آگاهش نمود و راز خود را به او سپرد و براى امر بزرگش (رهبرى تمام مخلوق) دعوت فرمود و فضیلتِ بیان علمش را به او خبر داد و براى رهبرى خلق منصوبش ساخت و بر اهل عالم حجتش نمود و مایه روشنائى اهل‏ دین و سرپرست بندگانش کرد، او را براى امامت خلق پسندید و راز خود را به او سپرد و بر علم خویش نگهبانش کرد و حکمتش را در او نهفت و سرپرستى دینش را از او خواست و براى امر بزرگش او را طلبید و راه هاى روشن و احکام و حدود خویش با او زنده کرد.

امام هم با نورِ درخشان و درمانِ مفید، هنگام سرگردانى نادانان و سخن آراستن اهل جدل، به عدالت قیام کرد در حالى که با حق واضح و بیان از هر سو روشن همراه بود و به راه مستقیمى که پدران درستکارش علیهم السلام رفته بودند، گام برداشت، پس حق چنین عالمى را جز بدبخت نادیده نگیرد و جز گمراه نا امید منکرش نشود و جز دلیر بر خدا، نسبت به او کارشکنى نکند.

این روایت نیز از جمله روایات مهمی است که مقامات متعدد امام را حضرت صادق علیه السلام بیان کرده اند که حائز اهمیت است و نکات مهمی را بیان فرموده اند.

۷٫علم الهی

علم بی پایان امام و حجت خداوند متعال، وابسته به علم الهی بوده و سرچشمه علم اهل بیت علیهم السلام از خداوند متعال می باشد.

در حدیثی، امام صادق سلام الله علیه به ابا بصیر پیرامون وسعت علمشان فرمودند:

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ لِی یَا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُعْطِ الْأَنْبِیَاءَ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ أَعْطَاهُ مُحَمَّداً ص قَالَ وَ قَدْ أَعْطَى مُحَمَّداً جَمِیعَ مَا أَعْطَى الْأَنْبِیَاءَ وَ عِنْدَنَا الصُّحُفُ الَّتِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى‏ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هِیَ الْأَلْوَاحُ قَالَ نَعَمْ.

الکلینی الرازی، محمد بن یعقوب بن إسحاق (المتوفى۳۲۹ ق)، الکافی، ج۱، ص۲۲۵، صححه وعلق علیه علی أکبر الغفاری، ناشر: دار الکتب الاسلامیه ‏، تهران‏، الطبعه الثالثه، ۱۳۸۸هـ.

ابو بصیر می گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: اى ابا محمد خداى عز و جل چیزى به پیغمبران عطا نفرمود، جز آنکه آن را به محمد صلى الله علیه و آله عطا کرد و همه آنچه را به پیغمبران داد، به محمد هم عطا فرمود و آن صحفى که خداى عز و جل فرموده است: «صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى‏» نزد ماست، عرض کردم: آن صحف همان الواح است؟ فرمود: بلى.

طبق این روایت، آنچه که به عنوان لوح ابراهیم و موسی معرفی شده است و جز خداوند و پیغمبران از آن اطلاع ندارند، نزد اهل بیت علیهم السلام موجود است و این همان حاکی از علوم الهی و بی نهایت اهل بیت علیهم السلام می باشد که خداوند متعال به آن انوار مقدس داده است.

در روایتی دیگر، راوی می گوید از قول امام صادق علیه السلام شنیدم که آن حضرت فرمودند:

سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام یَقُولُ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْلَمُ کِتَابَ اللَّهِ مِنْ أَوَّلِهِ إِلَى آخِرِهِ کَأَنَّهُ فِی کَفِّی فِیهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ وَ خَبَرُ مَا کَانَ وَ خَبَرُ مَا هُوَ کَائِنٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ.

الکلینی الرازی، محمد بن یعقوب بن إسحاق (المتوفى۳۲۹ ق)، الکافی، ج۱، ص۲۲۹، صححه وعلق علیه علی أکبر الغفاری، ناشر: دار الکتب الاسلامیه ‏، تهران‏، الطبعه الثالثه، ۱۳۸۸هـ.

به خدا که من کتاب خدا را از آغاز تا پایانش می دانم، چنان که گوئى در کف دست من است، در قرآن خبر آسمان و خبر زمین و خبر گذشته و خبر آینده وجود دارد چنان چه خداوند فرموده است: بیان هر چیز در آن [قرآن] است.

۸٫عصمت

قوه عصمت و مصونیت امام از هر گونه گناه و اشتباه، یکی از ویژگی های برگزیده الهی است. در خطبه ای که بدان اشاره شد، امام صادق علیه السلام عصمت را لازمه امام دانستند چنان چه فرمودند:

عنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِی خُطْبَهٍ لَهُ یَذْکُرُ فِیهَا حَالَ الْأَئِمَّهِ علیهم السلام وَ صِفَاتِهِم … فَالْإِمَامُ هُوَ الْمُنْتَجَبُ الْمُرْتَضَی وَ الْهَادِی الْمُنْتَجَی وَ الْقَائِمُ الْمُرْتَجَی اصْطَفَاهُ اللَّهُ بِذَلِکَ وَ اصْطَنَعَهُ عَلَی عَیْنِه … لَمْ یَزَلْ مَرْعِیّاً بِعَیْنِ اللَّهِ یَحْفَظُهُ وَیَکْلَؤُهُ بِسِتْرِهِ مَطْرُوداً عَنْهُ حَبَائِلُ إِبْلِیسَ وَجُنُودِهِ مَدْفُوعاً عَنْهُ وُقُوبُ الْغَوَاسِقِ وَنُفُوثُ کُلِّ فَاسِقٍ مَصْرُوفاً عَنْهُ قَوَارِفُ السُّوءِ مُبْرَأً مِنَ الْعَاهَاتِ مَحْجُوباً عَنِ الْآفَاتِ مَعْصُوماً مِنَ الزَّلَّاتِ مَصُوناً عَنِ الْفَوَاحِشِ کُلِّهَا مَعْرُوفاً بِالْحِلْمِ وَالْبِرِّ فِی یَفَاعِهِ مَنْسُوباً إِلَی الْعَفَافِ وَالْعِلْمِ وَالْفَضْل.

الکلینی الرازی، أبو جعفر محمد بن یعقوب بن إسحاق (متوفای۳۲۸ هـ)، الأصول من الکافی، ج۱، ص۲۰۳ ـ ۲۰۴، ناشر: اسلامیه ، تهران ، الطبعه الثانیه،۱۳۶۲ هـ.ش.

امام صادق علیه السلام در خطبه ای که حال و صفات امامان علیهم السلام را بیان می کند، فرمودند: … پس امام، همان برگزیده، پسندیده، رهبر، محرم اسرار و امید بخشی است که به فرمان خدا قیام کرده است، خدا او را برای این برگزیده و در عالم ذر که او را آفریده، زیر نظر خود پروریده است … خداوند همیشه به او توجه دارد، او را نگه می دارد و از او حمایت می کند، دام های شیطان و لشکرش را از او دور کرده و حوادث شب هنگام و افسون جادوگران را از او دفع می نماید، چنگال بدی را از او می گرداند و او را از ناپاکی ها بر کنار می دارد و از آفات بر حذر می دارد، از گناه معصوم است و از هر گونه هرزگی مصون، هر جا باشد به بردباری و نیکو کاری معروف است و به عفاف و علم و فضل بی نهایت موصوف است.

نتیجه:

شناخت امام معصوم و بررسی ویژگی های برگزیده الهی با مؤلفه سخنان امام صادق علیه السلام بر اساس کتاب شریفی، رویکرد این نوشته بود که به مهم ترین ویژگی های حجت خدا بر اساس روایات امام صادق علیه السلام اشاره شد.

منبع:

موسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف